Trong mục đích của tài liệu hướng dẫn này, tri thức bản địa (IK) nói đến những hiểu biết độc đáo, mang tính truyền thống và địa phương, tồn tại bên trong và được phát triển chung quanh các điều kiện cụ thể mà phụ nữ và nam giới bản địa ở một vùng địa lý nhất định đang đối diện. (Chúng ta cũng biết rằng người dân không phải là "bản địa", đặc biệt là những người sinh sống ở những nơi xa với vùng sinh quán cũng có tri thức địa phương của họ tri thức, nhưng chủ đề này không được đề cập ở đây.) Sự phát triển của các hệ thống IK, bao gồm tất cả các khía cạnh của đời sống, kể cả việc quản lý môi trường thiên nhiên, đã và đang là một vấn đề sống còn đối với những ai đã xây dựng nên các hệ thống tri thức này và cả cho những ai muốn vận dụng chúng vào các hoạt động phát triển. Các hệ thống tri thức này thể hiện kinh nghiệm được tích lũy, nhờ sự quan sát, cũng như tiến trình thử nghiệm và sửa sai qua nhiều thế hệ.

 

Các hệ thống IK cũng vận động: tri thức mới được thường xuyên bổ sung. Chúng là các hệ thống được đổi mới từ bên trong và cũng tiếp thu, sử dụng, và thích ứng tri thức bên ngoài cho thích ứng với tình hình địa phương.

 

 

Tất cả các thành viên của một cộng đồng đều có tri thức sinh thái truyền thống: người già, phụ nữ, nam giới, và trẻ em. Số lượng và chất lượng của IK mà một cá nhân có được cũng thay đổi. Tuổi tác, trình độ giáo dục, giới, tình trạng xã hội và kinh tế, kinh nghiệm hàng ngày, các ảnh hưởng bên ngoài, các vai trò và trách nhiệm trong gia đình và cộng đồng, nghề nghiệp, thời gian, năng khiếu và năng lực trí tuệ, mức độ ham muốn học hỏi và kỹ năng quan sát, khả năng chuyễn dịch và mức độ tự chủ, và việc kiểm soát tài nguyên thiên nhiên là một số các yếu tố ảnh hưởng.

 

IK được lưu giữ trong ký ức và hoạt động của người dân và được biểu thị trong các câu chuyện, bài hát, văn học dân gian, tục ngữ, vũ điệu, thần thoại, các giá trị văn hóa, niềm tin, lễ nghi, luật tuc cộng đồng , ngôn ngữ địa phương và phân loại, các phương thức canh tác nông nghiệp , thiết bị, vật liệu, các loài thực vật, và động vật. IK được chia sẻ và truyền khẩu, bằng các ví dụ cụ thể, và qua nền văn hoá của các cộng đồng. Các hình thái bản địa của sự truyền thông và tổ chức có tầm quan trọng đặc biệt đối với các tiến trình ra quyết định ở cấp địa phương và đối với việc bảo tồn, phát triển, và lan rộng của tri thức bản địa.

Mặc dù mỗi hệ thống IK bao gồm một tập hợp tri thức thống nhất, các nhà nghiên cứu quan tâm đến việc học hỏi nhiều hơn về các hệ thống tri thức truyền thống có xu hướng tập trung vào các khía cạnh rời rạc. Có một sự đa dạng về các chủ đề được nghiên cứu dưới đề mục chung là nghiên cứu IK. Để nhận thức phạm vi rộng của lĩnh vực nghiên cứu IK, các ví dụ được liệt kê như dưới đây.

 

 

 

 

 

Khi những người ngoài bắt đầu gia tăng nhận thức về giá trị của IK, họ cũng nhận thức rằng các hệ thống IK, đa dạng sinh học, và đa dạng văn hóa (ba hệ thống tương tác và phụ thuộc lẫn nhau) đang có nguy cơ bị biến mất. Ấy thế mà trong thực tế một số IK bị mất mác một cách tự nhiên vì kỹ thuật và công cụ đang bị biến đổi hay không còn được sử dụng, sự mất mác gần đây và hiện nay đang được gia tốc vì sự gia tăng dân số nhanh chóng, sự tăng trưởng của các thị trường quốc tế, các hệ thống giáo dục, sự xuống cấp của môi trường, và các tiến trình phát triển — các áp lực liên quan đến sự hiện đại hóa nhanh chóng và sự đồng nhất hóa văn hóa. Dưới đây là một số các ví dụ được nêu lên để thuyết minh cho các cơ chế ấy:

Trong quá khứ, người ngoài (ví dụ, các nhà khoa học trong các ngành xã hội, tự nhiên, và nông nghiệp, sinh học, và các nhà cầm quyền thuộc địa) không biết hay phỉ báng IK, mô tả nó là sơ khai, đơn giản, tỉnh tại, “không tri thức,” hay dân gian. Sự quên lãng có tính lịch sử này (bất kể vì nguyên nhân gì — chủ nghĩa chủng tộc, dân tộc, hay hiện đại, với sự tin tưởng hoàn toàn vào phương pháp khoa học ) đã góp phần làm suy giảm các hệ thống IK, vì đã làm cho nó mất cơ hội sử dụng và áp dụng. Di sản này vẫn còn rất mạnh. Nhiều nhà chuyên môn vẫn còn hoài nghi. Cũng vậy, trong một số nước, các chương trình tuyên truyền chính thức thường mô tả văn hoá và phương pháp bản địa là lạc hậu hay cỗ hủ và đồng thời thúc đẩy một nền văn hoá quốc gia và một ngôn ngữ chung với sự hy sinh của nhiều nền văn hoá thiểu số. Thông thường, các nhà trường cũng đã góp phần tăng cường thái độ tiêu cực này. Nhận thức (hay nhận thức sai lầm) của người dân địa phương về của địa phương các loài và các hệ thống truyền thống của chính họ cần phải được xây dựng lại. Một số người dân và các cộng đồng địa phương đã mất niềm tin về khả năng tự giúp mình của họ và trở thành phụ thuộc vào các giải pháp bên ngoài để giải quyết các vấn đề của địa phương.

Sự quan tâm (của người ngoài) đối với tri thức “cũ” này xẫy ra gần đây và được nẫy sinh tiếp theo sự chính trị hóa các nhóm bản địa và các phong trào về quyền bản địa. Nhiều người dân bản địa đang đòi hỏi quyền được lắng nghe trong các quyết định phát triển. Điều này thường bao gồm các yêu cầu về quyền sử dụng đất đai và tài nguyên của họ phải được nhìn nhận và chính thức công nhận. Đồng thời, hệ thống chính trị quốc tế và nhiều chính phủ đang thể hiện một số thiện ý lắng nghe người dân bản địa. Trong một ý nghĩa nào đó, sự cải thiện môi trường chính trị này đã hỗ trợ cho sự đối thoại về IK. Một số các chính phủ (Australia, Canada, Greenland, Hoa Kỳ) đã có các cơ chế như ổn định quyền sử dụng đất đai và thiết lập các ủy ban đồng quản lý tài nguyên, hỗ trợ các hệ thống IK thông qua phát triển sự tự quản và liên kết quản lý tài nguyên thiên nhiên. (Mặc dù việc ổn định quyền sử dụng đất đai và các quyền bản địa khác được xem là khía cạnh chủ yếu của việc thừa nhận và hợp pháp hóa IK, các áp lực của sự tự quản và nhu cầu tài chính làm cho việc phát triển các hình thức tự quản bản địa sử dụng logic và hiểu biết của họ trở thành một việc khó khăn [Tester, trao đổi riêng, 1997].^1[1] )

Đồng thời, ngành “công nghiệp của sự sống” (các công nghiệp thu lợi từ việc sử dụng sinh vật — các công nghiệp nông hóa, được phẩm, thực phẩm, và hạt giống) và sự phê phán của công nghiệp của sự sống đã làm nhiều việc để phát hiện các giá trị của IK trong quá khứ, hiện tại, và tương lai và ý nghĩa đối với người dân bản địa trước tình trạng bị đánh cắp không kiểm soát được từ các nước phương nam (xem Mục 2, “Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ”).

Cuối cùng, IK được phát động như một “sự thay đổi dựa trên hệ thống tri thức tập thể bản địa” liên quan đến một loạt vấn đề ở một thời kỳ đang có sự gia tăng trong việc nhìn nhận lại các chuẫn mực, giá trị và luật pháp” (Berkes 1993, p. 7). Nhu cầu về một số sự thay đổi dựa trên hệ thống tri thức bản địa trong các hoạt động khởi xướng phát triển được hỗ trợ bằng các sự quan sát sau đây:

Vắng tắt, việc lập kế hoạch phát triển thường đã bị thất bại trong đạt được các kết quả mong muốn: phát triển bền vững. Trong một số trường hợp, “sự phụ thuộc được tạo ra bởi thế giới bên ngoài đang ra lệnh và yêu cầu (bằng luật pháp và quy định quản lý tài nguyên thiên nhiên) nhưng không thực sự góp phần vào sự phát triển. Các cộng đồng bị phó mặc để tự tìm kiếm phương tiện của chính họ” (de Vreede 1996).

Các nổ lực phát triển không biết đến tình hình địa phương, các công nghệ địa phương, và các hệ thống tri thức địa phương đã làm lãng phì nhiều thời gian và nguồn lực. So với nhiều công nghệ hiện đại, kỹ thuật truyền thống đã được thử nghiệm và kiểm tra; thường có hiệu quả, ít tốn kém, có sẳn ở địa phương, và thích ứng về mặt văn hóa; và trong nhiều trường hợp được dựa trên việc bảo tồn và trên các dạng thức và tiến trình của tự nhiên.

Các phương pháp tiếp cận khoa học – công nghệ phương Tây (bản thân chúng) không đủ sức đáp ứng một mạng lưới phức tạp các thử thách hiện đại về xã hội, kinh tế, chính trị, và môi trường. Những quan điểm hỗ trợ cho ý tưởng “một công nghệ hay một hệ thống tri thức đáp ứng cho tất cả” đã bị sụp đổ. Các hệ thống IK đề nghị một cách tiếp cận khác để giải quyết các vấn đề. Trong khi Khoa học phương Tây cố gắng cô lập vấn đề — loại bỏ các liên kết lẫn nhau với các yếu tố khác và tinh giảm một vấn đề bằng một số ít các tham số kiểm soát được — các cách tiếp cận truyền thống thường xem xét các vấn đề trong tổng thể của chúng, cùng với các quan hệ liên kết và phức hợp của chúng (Shankar 1996). Ví dụ, những người làm việc trong lĩnh vực y khoa đã nhận thức tầm quan trọng của việc bao hàm các yếu tố vật lý, tinh thần, xã hội – văn hóa, và đời sống tâm lý của một người khi xem xét các vấn đề về sức khỏe. Mặc dù đây là một quan niệm tương đối mới trong y ọc hiện đại, cách tiếp cận toàn diện này đã là nền tảng của nhiều hệ thống tri thức truyền thống.

Những người hoạt động trong lĩnh vực phát triển đang gia tăng sự tranh luận rằng sự chú ý nhiều hơn vào IK địa phương IK có thể giúp:

Phát triển bền vững là sự “phát triển đáp ứng được các nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm tổn thương khả năng của các thế hệ tương lai trong việc đáp ứng nhu cầu của chính họ” (WCED 1987, p. 43). Phát triển nông nghiệp và tài nguyên thiên nhiên bền vững có nghĩa là việc “sử dụng, quản lý và bảo tồn cơ sở tài nguyên thiên nhiên và định hướng thay đổi công nghệ để đảm bảo đạt được và tiếp tục thỏa mãn các nhu cầu của con người — như thực phẩm, nước sinh hoạt, nhà cửa , quần áo và chất đốt — cho các thế hệ hiện tại và tương lai” (Titilola 1995).

Theo Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới, phát triển bền vững có chín mục tiêu sau đây (WCED 1987):

Phát triển bền vững ở các cấp địa phương và quốc gia là một hàm của năm biến (Matowanyika 1991):

·        Các yếu tố dân số; và

·        Các yếu tố chính trị và kinh tế .

Một chiến lược phát triển bền vững sẽ tính đến tất cả các biến trên và sẽ bao gồm sự cùng nhau làm việc, học hỏi, và thực nghiệm ở các cấp địa phương, khu vực, quốc gia, và quốc tế. Tài liệu hướng dẫn này tập trung chủ yếu vào cấp địa phương và những gì IK có thể góp phần vào chiến lược phát triển bền vững của địa phương, có tính đến tình hình, tiềm năng, kinh nghiệm, và tri thức địa phương.

Phát triển bền vững ở cấp địa phương phụ thuộc vào việc thực thi các cơ chế tạo điều kiện ở các cấp địa phương, quốc gia, và quốc tế và là vấn đề nằm ngoài phạm vi của cuộc thảo luận này. Ở cấp địa phương, người dân cần thêm tài nguyên và sự kiểm soát nhiều hơn tài nguyên địa phương. Người sử dụng đất cần có quyền sử dụng an toàn đất đai và các tài nguyên khác — để khuyến khích địa phương tái đầu tư lợi nhuận — và các chính sách kinh tế giúp cải thiện việc mua bán trong các thị trường lớn.

Việc sử dụng IK của người dân bản địa ở Canada được tóm tắt trong Khung 1.

Người dân địa phương cũng cần phải tham gia trong và ảnh hưởng đến các tiến trình ra quyết định đối với những gì đang ảnh hưởng đến họ. Các cơ quan có thẩm quyền có liên quan sẽ cần được phân quyền từ chính phủ quốc gia và chính quyền cấp cao đến các cấp chính quyền địa phương. Ở cấp quốc tế, các hiệp định toàn cầu tạo điều kiện thuận lợi cho tiến trình, các hình thức mua bán và giảm nợ nước ngoài cũng cần được thiết lập (Krugmann 1996).

Cũng cần lưu ý rằng kết hợp IK trong thực tiển phát triển hiện tại và áp dụng nó trong các vấn đề về tính bền vững không phải là không gây ra một số rũi ro cho người dân bản địa. Đáng chú ý nhất là sự khác biệt lớn giữa quyền lực do người dân bản địa nắm giữ và quyền lực của người ngoài. IK có thể được áp dụng đối với các vấn đề về tính bền vững hay có thể được áp dụng cho một cách suy nghĩ đang chiếm ưu thế, làm gia tăng các vấn đề của một thế gới không bền vững qua việc sử dụng (sai lầm), ví dụ, cho lợi ích của các công ty xuyên quốc gia (TNCs) (Tester, trao đổi riêng, 1997, xem p. 6).

---