Thành viên

NGUYỄN DU THÆ  HÁN NÔM 1790-1802

Nguyá»…n Du thÆ¡ Hán Nôm 1790-1802 là chuyên khảo nhằm sÆ°u tầm Ä‘úc kết chỉnh lý thÆ¡ Hán Nôm Nguyá»…n Du giai Ä‘oạn Nguyá»…n Du làm “Nam Hải Điếu Đồ” (Người Ä‘i câu ở biển Nam) trong khoảng thời gian 1790-1796 ở đền Khán Xuân cạnh Hồ Tây (Hà Ná»™i) là những năm cuối của Nguyá»…n Du mười lăm năm lÆ°u lạc (1781-1796) và khoảng thời gian  Nguyá»…n Du làm “Hồng SÆ¡n Liệp Há»™” (Người Ä‘i săn ở núi Hồng) 1797-1802 là năm năm cuối cùng của nhà Tây SÆ¡n và khởi đầu của triều Nguyá»…n.

Bối cảnh Nguyá»…n Du giai Ä‘oạn  1790-1802
Theo Gia phả Nguyá»…n tá»™c tính toán năm sinh các con của Nguyá»…n Du thì năm 1778 Nguyá»…n Du về sống vá»›i vợ là cô Đoàn Nguyá»…n Thị Huệ (còn gọi là Tá»™) là em gái của Đoàn Nguyá»…n Tuấn ở Thái Bình, nhÆ°ng sá»± thật là: Nguyá»…n Du được cha mẹ hứa hôn cho cô Đoàn Nguyá»…n Thị Huệ là con gái thứ sáu của Đoàn Nguyá»…n Thục người Quỳnh Côi, Hải An xÆ°a thuá»™c SÆ¡n Nam, nay thuá»™c Thái Bình . Nhờ lÆ°Æ¡ng duyên này mà họ Nguyá»…n Tiên Điền và Nguyá»…n Du có thêm thế lá»±c của cha vợ là quan Hoàng giáp Phó Đô ngá»± sá»­ Quỳnh Châu bá, và anh vợ là tiến sÄ© Đoàn Nguyá»…n Tuấn, là trấn thủ SÆ¡n Nam Hạ, sau này làm quan thị lang triều Tây SÆ¡n.

Năm  Mậu Tuất (1778) Nguyá»…n Du mười ba tuổi, bà Trần Thị Tần, mẹ Nguyá»…n Du qua đời. Nguyá»…n Du mồ côi cả cha lẫn mẹ nên ông phải ở vá»›i người anh khác mẹ là Nguyá»…n Khản (hÆ¡n ông 31 tuổi).  CÅ©ng trong năm này, anh thứ hai của Nguyá»…n Du là Nguyá»…n Điều (sinh năm 1745) được bổ làm Trấn thủ HÆ°ng Hóa. Năm ấy, Nguyá»…n Nhạc tá»± xÆ°ng đế hiệu, đặt niên hiệu là Thái Đức, phong cho Nguyá»…n Lữ làm Tiết chế, Nguyá»…n Huệ làm Long NhÆ°Æ¡ng tÆ°á»›ng quân. Nguyá»…n Khản là anh cả của Nguyá»…n Du cÅ©ng là thầy học của chúa Trịnh Khải. Nguyá»…n Du năm này về Tiên Điền học vá»›i chú Nguyá»…n Trọng và Ä‘i lại rất thân thiết vá»›i Đoàn Nguyá»…n Tuấn làm trấn thủ ở SÆ¡n Nam Hạ là người thân cÅ©ng là học trò của Nguyá»…n Nghiá»…m.

Năm Nhâm Dần (1782), Nguyá»…n Du mười bảy tuổi,  làm Chánh thủ hiệu quân Hùng hậu Thái Nguyên, nÆ¡i Quản VÅ© Hầu Nguyá»…n VÅ© Tiến là cha nuôi làm quan trấn thủ. Đây là vùng đất hiểm yếu có nhiều người Trung Quốc sang khai mỏ bạc. Nguyá»…n Đăng Tiến vốn là tay giặc già phản Thanh phục Minh người Việt Đông Trung Quốc, vừa là tân khách, thầy dạy võ cho Nguyá»…n Du và các anh em, vừa là tâm phúc của Nguyá»…n Nhiá»…m. Năm ấy, Trịnh Sâm mất, Kiêu binh phế Trịnh Cán, lập Trịnh Khải (Trịnh Tông) lên ngôi chúa. Hai anh của Nguyá»…n Du là Nguyá»…n Khản được làm Thượng thÆ° bá»™ Lại, tÆ°á»›c Toản Quận công, Nguyá»…n Điều làm Trấn thủ SÆ¡n Tây.

Năm Quý Mão (1783), Nguyá»…n Du mười tám tuổi. Nguyá»…n Du thi HÆ°Æ¡ng ở trường SÆ¡n Nam, đậu Tam trường. CÅ©ng năm ấy, Nguyá»…n Khản đầu năm thăng chức Thiếu Bảo, cuối năm thăng chức Tham tụng, Thượng ThÆ° Bá»™ Lại kiêm trấn thủ Thái Nguyên, HÆ°ng Hóa. Anh cùng mẹ của Nguyá»…n Du là Nguyá»…n Ná»… (sinh 1761) Ä‘á»— đầu thi HÆ°Æ¡ng ở Ä‘iện Phụng Thiên, được bổ thị ná»™i văn chức, khâm thị nhật giảng, sung Ná»™i Hàn Viện cung phụng sứ, phó tri thị ná»™i thÆ° tả lại phiên, Thiên ThÆ° Khu mật viện Đức Phái hầu, cai quản Ä‘á»™i quân Phấn Nhất của phủ Chúa. Vừa lúc Thuận Châu khởi binh, phụng sai hiệp tán quân cÆ¡ của đạo SÆ¡n Tây.

Năm Giáp Thìn (1784), Nguyá»…n Du mười chín tuổi. Tháng 2 , nhân vụ 7 kiêu binh bị nhà chúa giết vì bữa tiệc vua Lê Ä‘ãi kiêu binh có công phò Hoàng Tá»± Tôn Lê Duy Kỳ từ trong tù ra, kiêu binh Ä‘ã nổi dậy Ä‘Æ°a hoàng tôn Lê Duy Kỳ lên làm thái tá»­. TÆ° dinh của Nguyá»…n Khản ở phường Bích Câu, Thăng Long bị phá. Nguyá»…n Khản trốn lên vá»›i em là Nguyá»…n Điều Ä‘ang làm trấn thủ SÆ¡n Tây và Nguyá»…n Nể làm Hiệp tán Nhung vụ. Họ toan hợp quân các trấn về Ä‘ánh kiêu binh, nhÆ°ng khi sá»± lá»™ ra quân kiêu binh vào canh chặt phủ chúa, Trịnh Khải không ra được nên mÆ°u bất thành. Kiêu binh chia nhau giữ các cá»­a ô. Quân các trấn sợ chúa bị hại nên Ä‘ành kéo về. Nguyá»…n Khải Ä‘ang ở cùng Nguyá»…n Điều Trấn thủ SÆ¡n Tây bị khép tá»™i mÆ°u loạn trong Vụ án năm Canh Tý, Ông bị bãi chức và bị giam ở nhà Châu Quận công. Kiêu binh áp lá»±c bãi chức Nguyá»…n Khản, giáng chức Nguyá»…n Điều. Hai người về Hà TÄ©nh.

Năm Bính Ngọ (1786) Nguyá»…n Du hai mÆ°Æ¡i mốt tuổi vẫn làm Chánh thủ hiệu quân Hùng hậu Thái Nguyên vá»›i quan trấn thủ Thái Nguyên Quản VÅ© Hầu Nguyá»…n VÅ© Tiến Tây SÆ¡n ra Bắc, Nguyá»…n Khản từ Hà TÄ©nh theo ghe mành ra Bắc giúp chúa Trịnh, chủ trÆ°Æ¡ng Ä‘óng quân theo lối vẩy sá»™p kiểu phòng ngá»± chiều sâu nhiều tầng (theo Lê Quý Ká»· sá»±), nhÆ°ng kiêu binh vu cáo ông rÆ°á»›c giặc Tây SÆ¡n về. Nguyá»…n Khản phải bỏ chạy, ông mất trong hoàn cảnh Ä‘ó ở Thăng Long, thi hài ông được Ä‘Æ°a về an táng tại Hà TÄ©nh. Khi kinh thành thất thủ, nhà Trịnh mất, Nguyá»…n Điều buồn uất ức thành bệnh mất ngày 31 tháng 7 năm 1786. Má»™ được an táng xã Đại Đồng, huyện Nam Đàn, Nghệ An, sau được cải táng về xã SÆ¡n An, huyện HÆ°Æ¡ng SÆ¡n. Các con và gia Ä‘ình ông lập chi Nguyá»…n Tiên Điền tại Ä‘ây. Chi họ này ở Ä‘ó có trên 400 người. Nguyá»…n Du ở Ä‘âu trong năm này? Trong cÆ¡n lốc của các sá»± biến, người đời sau (Nguyá»…n Thế Quang vá»›i tiểu thuyết Nguyá»…n Du) cho rằng Nguyá»…n Du Ä‘ã gặp Nguyá»…n Huệ tại Ä‘iện Kính Thiên. Viên võ tÆ°á»›ng Nguyá»…n Du trẻ tuổi cao lá»›n vá»›i thanh bảo kiếm của Việp Quân Công Hoàng NgÅ© Phúc trao tặng trÆ°á»›c Ä‘ây Ä‘ã trầm tÄ©nh đối mặt vá»›i người anh hùng Nguyá»…n Huệ oai chấn Bắc Hà.

Năm Đinh Mùi (1787) Nguyá»…n Du 22 tuổi. Nguyá»…n Nhạc từ Thăng Long trở về, phong cho Nguyá»…n Huệ làm Bắc Bình VÆ°Æ¡ng trấn thủ Phú Xuân, còn mình thì dẫn tùy tùng về Quy NhÆ¡n, tá»± xÆ°ng làm Trung Ương Hoàng Đế, phong cho Nguyá»…n Lữ làm Đông Định VÆ°Æ¡ng ở đất Gia Định, phong Nguyá»…n Huệ làm Bắc Bình VÆ°Æ¡ng ở đất Thuận Hóa, lấy Hải Vân làm giá»›i hạn. Nguyá»…n Nhạc hỏi những báu vật vàng bạc Ä‘oạt được ở phủ chúa Trịnh. Nguyá»…n Huệ từ chối không ná»™p. Nguyá»…n Huệ muốn kiêm quản cả đất Quảng Nam nhÆ°ng Nguyá»…n Nhạc không cho. Cùng thêm má»™t số chuyện hiềm khích cÆ¡ mật khác. Tây SÆ¡n bùng nổ bất hòa không thể cứu vãn. Nguyá»…n Ánh được cÆ¡ há»™i phục hồi. Nguyá»…n Hữu Chỉnh Ä‘uổi Trịnh Bồng, tôn phò vua Lê Chiêu Thống. Trịnh Bồng chạy khỏi kinh thành, Lê Chiêu Thống ngầm cho người đốt phủ chúa. Vua Lê Chiêu Thống theo kế của Nguyá»…n Hữu Chỉnh sai người ngầm mang nhiều vàng bạc Ä‘Æ°a cho Nguyá»…n Văn Duệ để giết Võ Văn DÅ©ng và lấy sông Gianh làm ranh giá»›i nhÆ° cÅ©. VÅ© Văn Nhậm dò biết mÆ°u ấy bèn cấp báo cho Nguyá»…n Huệ. Huệ liền sai người ra Nghệ An bắt Duệ nhÆ°ng Duệ thấy Ä‘á»™ng Ä‘ã Ä‘em quân thuá»™c hạ theo đường rừng trốn về Quy NhÆ¡n. Nguyá»…n Huệ sai Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân theo quyền tiết chế VÅ© Văn Nhậm Ä‘em quân ra Bắc hỏi tá»™i Nguyá»…n Hữu Chỉnh. Chỉnh cho thuá»™c tÆ°á»›ng chống giữ nhÆ°ng đều bị Ä‘ánh tan. Vua Lê Chiêu Thống sai Lê Quýnh cùng hÆ¡n 30 người tôn thất Ä‘em bà Hoàng Thái hậu và Hoàng phi, Hoàng tá»­ chạy lên Cao Bắng. Chỉnh thì cÆ°á»›p đường rÆ°á»›c vua Lê Chiêu Thống chạy lên Kinh Bắc về Ä‘óng ở núi Mục SÆ¡n đất Yên Thế. Nhậm sai bá»™ tÆ°á»›ng Nguyá»…n Văn Hòa truy sát và Ä‘uổi kịp Nguyá»…n Hữu Chỉnh, bắt sống Ä‘óng gông giải về Thăng Long.  Nhậm kể tá»™i rồi sai chặt chân tay, phanh thây Chỉnh. Nhậm tìm vua Lê Chiêu Thống không được bèn tôn Sùng Nhượng Công Lê Duy Cẩn lên làm Giám Quốc để thu phục lòng người. Thầy đề lại Giám Quốc má»—i ngay phải sang chầu chá»±c ở dinh VÅ© Văn Nhậm. Nhậm tỏ ý kiêu ngạo. Ngô Văn Sở mật trình tấu sá»± tình về Nguyá»…n Huệ. Bắc Bình VÆ°Æ¡ng lập tức truyền lệnh kéo quân kỵ gấp đường ra Thăng Long, ná»­a Ä‘êm đến nÆ¡i bắt VÅ© Văn Nhậm giết Ä‘i, đổi đặt quan quân, đặt quan lục bá»™ và các quan trấn thủ, để Lê Duy Cẩn làm Giám Quốc, chủ trÆ°Æ¡ng việc tế lá»… để giữ tông miếu tiền triều, dùng Ngô Thì Nhậm làm Lại bá»™ tả thị lang, cùng bọn Ngô Văn Sở ở lại giữ đất Bắc Hà, còn Nguyá»…n Huệ thì chọn ngày về nam. Danh tÆ°á»›ng VÅ© Văn Nhậm là con rể Nguyá»…n Nhạc bị giết nên mối bất hòa anh em Tây SÆ¡n càng sâu sắc. Mẹ của vua Lê Chiêu Thống chạy lên Cao Bằng cùng vá»›i Đốc trấn Nguyá»…n Huy Túc chạy sang đất nhà Thanh xin vá»›i Tổng đốc Lưỡng Quảng xin cứu viện. Tôn SÄ© Nghị dâng biểu lên vua Càn Long xin Ä‘iều quân Lưỡng Quảng, Vân Nam, Quý Châu chia làm đường sang cứu viện cho vua Lê. Lúc này vua Chiêu Thống Ä‘ã chạy lánh vào Bảo Lá»™c, Trấn Ninh.

Nguyá»…n Du những năm 1781-1786 là “năm năm hùng cứ má»™t phÆ°Æ¡ng hải tần”, chủ yếu ở Thái Nguyên Hải DÆ°Æ¡ng và Ä‘i lại chủ yếu ở các nÆ¡i Thái Nguyên, Thăng Long, SÆ¡n Nam Hạ (Thái Bình),… tôn phò vua Lê theo sá»± sắp xếp hợp lý của anhbem nhà Nguyá»…n Tiên Điền. Nguyá»…n Du những năm 1786 -1992 Ä‘i lại chủ yếu giữa Thăng Long, Quảng Tây, Kinh Bắc, Hải DÆ°Æ¡ng, Nghệ An nhÆ°ng những năm này Nguyá»…n Du Ä‘ang lúc “ngọa hổ tàng long” nên  hành tung bí mật, rất ít lá»™ diện. Những sá»­ liệu dÆ°á»›i Ä‘ây cho thấy các địa Ä‘iểm ẩn hiện của ông: Trong  “Lê Quý Ká»· Sá»±” của Nguyá»…n Thu có nói đến cuá»™c khởi nghÄ©a tại TÆ° Nông của cá»±u Trấn Thủ Thái Nguyên Nguyá»…n VÅ© Tiến, tÆ°á»›c Quản VÅ© Hầu, bị tÆ°á»›ng Tây SÆ¡n bắt giải về cho VÅ© Văn Nhậm. Nhậm trọng sá»± khí khái nên dụ hàng, sau Ä‘ó cÅ©ng tha bổng và cho phép muốn Ä‘i Ä‘âu thì Ä‘i. Nguyá»…n VÅ© Tiến, Nguyá»…n Du, Nguyá»…n Quýnh cùng Ä‘i sang Vân Nam. Nguyá»…n Quýnh quay trở về Hồng LÄ©nh khởi nghÄ©a bị bắt và bị giết năm 1791 tròn 30 tuổi, dinh thá»± và làng Tiên Điền bị đốt sạch. Gia tá»™c Nguyá»…n Tiên Điền bị giết thảm khốc và bị truy sát đến Trấn Ninh Vạn Tượng,

Nguyá»…n Du đến Vân Nam, bị bệnh ba tháng mùa xuân. Hết bệnh, họ Ä‘i Liá»…u Châu và chia tay, Nguyá»…n Đại Lang về thăm quê nhà vùng Quế Lâm, cao sÆ¡n lÆ°u thủy. Nguyá»…n Du Ä‘i giang hồ ba năm ở Trung Quốc trong áo mÅ© nhà sÆ° mang danh Chí Hiên, từ Quảng Tây theo thuyền Ä‘i dọc sông và Hồ Động Đình đến Hán Khẩu, rồi theo sông Hán rồi lên Trường An viết bài DÆ°Æ¡ng Quý Phi, Bùi Tấn Công má»™, Phân Kinh thạch Ä‘ài, rồi lại theo kinh Đại Vận Hà đến Hàng Châu Tại lời đề “tiểu dẫn” của “Thăng long cầm giả ca”, chính  Nguyá»…n Du Ä‘ã nói rõ rằng những năm trÆ°á»›c và sau cái Nguyá»…n Huệ ra Bắc lần 2 đến lúc Nguyá»…n Huệ chết, ông chủ yếu ở Thăng Long và “LÆ°u HÆ°Æ¡ng ký” của Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng cÅ©ng trùng khá»›p và xác nhận về “ba năm vẹn” Ä‘ó.

Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng là Hồ Phi Mai cÅ©ng khoảng năm 1796 mẹ gả chồng cho má»™t thầy lang gần Cổ Nguyệt Đường () làng Nghi Tàm. LÆ°u HÆ°Æ¡ng Ký sau này đă cắt nghÄ©a rõ lý do vì sao có Ä‘iều Ä‘au xót ấy.  Nguyá»…n Du thời làm “Nam Hải Điếu Đồ” là tri âm tri ká»· vá»›i Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng sống chung “ba năm vẹn” ở Cổ Nguyệt Đường cạnh chùa Kim Liên (). Đây là Ä‘ôi trai tài gái sắc  Nguyá»…n Du Xuân HÆ°Æ¡ng luận anh hùng; Nguyá»…n Du và Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng, ‘bên tình bên hiếu bên nào nặng hÆ¡n/ để lời thệ hải minh sÆ¡n/ Làm con trÆ°á»›c phải đền Æ¡n sinh thành”.

Nguyá»…n Du Ä‘ã bôn ba việc nÆ°á»›c bao năm, gác bỏ tình riêng. Nguyá»…n Du làm nhà sÆ° Chí Hiên Ä‘i lại ở Quảng Tây, Bắc Kinh, cung Nhiệt Hà (Trung Quốc) liên hệ vá»›i anh rể VÅ© Trinh (*) chánh sứ của vua Lê  lo việc phục quốc cho vua Hậu Lê.  Nguyá»…n Du sau khi nhà Hậu Lê mất Ä‘ã trá»±c tiếp cùng em Nguyá»…n Ức xây đền thờ nghÄ©a sÄ© nhà Hậu Lê Trung Liệt cổ tá»± (nay ở Thụy Khê, quận Tây Hồ, Hà Ná»™i xem thêm Nguyá»…n Du và đền cổ Trung Liệt ). Nguyá»…n Du cÅ©ng được anh Nguyá»…n Ná»… () giao xây dá»±ng lại từ đường họ Nguyá»…n Tiên Điền ở làng Tiên Điền, Ä‘ình chùa Trường Ninh, cầu Tiên ở xứ Nghệ (tên cÅ© của Nghệ An và Hà TÄ©nh thời ấy).

(*) Cổ Nguyệt Đường cạnh chùa Kim Liên, cho nên Phạm Đình Hổ Ä‘ã viết: Từ thuở làm thân khách Cố kinh. Kim Liên qua lại Ä‘ã bao lần, anh chàng này từng là học trò cụ Đồ Diá»…n, nên biết Xuân HÆ°Æ¡ng từ thuở còn thiếu nữ. Trong VÅ© Trung tùy bút tr. 42, cho biết năm 1798 -1799 có dạy học tại thôn Khánh Văn, hạ lÆ°u sông Tô Lịch không xa nhà Xuân HÆ°Æ¡ng. Trong Tang ThÆ°Æ¡ng Ngẫu lục, q 2 tr 231 có bài ký tả cảnh chùa Kim Liên. “Mùa thu năm Đinh Tỵ (1797) tôi cùng các ông Nguyá»…n Thạch Hiên, Nguyá»…n Kính Phủ, Hoàng Hy Đỗ đến vãn cảnh chùa Kim Liên ở làng Nghi Tàm, nÆ¡i trụ trì của Hoà Thượng Huệ (ná»™i thị của chúa Uy VÆ°Æ¡ng)”  Phạm Đình Hổ đến thăm Xuân HÆ°Æ¡ng cùng các bạn nhân Ä‘ó ra về thăm chùa Kim Liên. Qua VÅ© Trung Tùy bút ta biết Phạm Đình Hổ nhà ở phố Hàng Buồm và Nguyá»…n Kính Phủ (Nguyá»…n Án) ở cạnh đền Lý Quốc SÆ° bên Hồ GÆ°Æ¡m, (nay là phố Nhà Thờ). Quang cảnh chung quanh Cổ Nguyệt Đường thế nào? Theo thÆ¡ Tốn Phong, người viết tá»±a cho LÆ°u HÆ°Æ¡ng Ký:Phía trÆ°á»›c nhà có trồng má»™t cây bàng lá»›n: Cá»™i bàng trăng khuất chiếu mai Ä‘ình bài 6. Chung quanh nhà có trồng nhiều cây mai (mÆ¡) Chủ nhân trÆ°á»›c viện trắng mai hoa Bài 5, Bên quán người hoa chỉ thích mai.Bài 9 Tiết hàn mai tá»± nở ngàn hoa bài 26. Nhà nàng cạnh bến trúc làng Nghi Tàm: Vàng bay lá trúc ngõ chuyền oanh. Bài 6, Phượng cầm tá»± khóm trúc vang thanh, bài 14, Khóm trúc Ä‘ình mai ta vá»›i ta, bài 21, Bến trúc mừng vui gặp mỹ nhân bài 25 Trên bến có trồng vài cây liá»…u: Bến nÆ°á»›c Ä‘ìu hiu liá»…u rủ cành, bài 6 Trong vườn có trồng cây vông và cây mận: Ngô đồng lá cÅ© mÆ¡ hồn phượng, ngõ hạnh lạnh tàn chuyển bóng oanh ,bài 17.

(**) Nguyá»…n Nể (1761-1805) là anh cùng cha khác mẹ và là người đặc biệt yêu thÆ°Æ¡ng của Nguyá»…n Du, thân thiết vá»›i Nguyá»…n Khản, Nguyá»…n Điều, Nguyá»…n Quýnh, VÅ© Trinh, Đoàn Nguyá»…n Tuấn, Hà Má»—. Họ là những anh em cùng gia tá»™c hoặc anh em rể hoặc là cha nuôi, tùy tÆ°á»›ng đặc biệt tin cẩn (nhÆ° vá»›i trường hợp của Hà Má»— và Nguyá»…n Du). Nguyá»…n Nể tá»± là Tiến Phủ, hiệu Quế Hiên,  thi đậu đầu khóa Quốc Tá»­ Giám, đậu đầu thi hạch, đậu Tứ Trường thi HÆ°Æ¡ng năm 1779, Nguyá»…n Nể được bổ vào Thị Ná»™i Văn thường trá»±c tại nhà học của con chúa Trịnh Sâm, là bạn thiết của Trịnh Tông, sau Nguyá»…n Nể cai quản Ä‘á»™i quân Nhất Phẩm kiêm Trị thị ná»™i thÆ° tả của phủ chúa Trịnh. Năm 1783, Nguyá»…n Nể làm Hiệp tán quân cÆ¡ đạo quân SÆ¡n Tây. Năm 1786 vua Lê Quý Kỳ trá»±c tiếp nắm lại chính sá»± thì Lê Quýnh và Nguyá»…n Nể được vua Lê tin cẩn “ngày Ä‘êm cùng họ trù tính mọi công việc, ngay cả những mÆ°u kế phải dùng đến trong lúc bối rối bất ngờ, cÅ©ng được lo toan chu Ä‘áo” (Hoàng Lê Nhất Thống Chí trang 179). Nguyá»…n Ná»… sau khi thời gian 1788, khi Tôn SÄ© Nghị sang chiếm nÆ°á»›c ta, vua Lê Chiêu Thống thanh trừng những người cá»™ng tác vá»›i nhà Tây SÆ¡n thì rất nhiều người bị đục bỏ tên trong bia tiến sÄ© nhÆ°ng Nguyá»…n Nể không có trong danh sách những người bị tá»™i. Năm 1789 vua Quang Trung ra Bắc Ä‘ánh bại Tôn SÄ© Nghi quét sạch quân Thanh ra khỏi bờ cõi, Nguyá»…n Nể được vời ra bổ làm Hàn Lâm Thị ThÆ° và làm Phó Sứ sang Trung Quốc cầu phong nhà Thanh cho Vua Quang Trung, VÅ© Huy Tấn làm Chánh Sứ, sứ Ä‘oàn còn có Ngô Vi Quý, Nguyá»…n Đình Cá»­, Nguyá»…n Quang Hiến … Trong cuá»™c Ä‘i sứ, vua Càn Long mời dá»± yến ở Các Tứ Quang ông làm thÆ¡ chúc mừng, vua Càn Long thưởng cho má»™t tấm Ä‘oạn, hai thỏi má»±c và 3 tập hoa tiên lụa. Trở về được thăng Đông Các Học SÄ©, Thái tá»­ Tả Thị Lang, Nghi Thành Hầu, được giao việc cai trị tại Bắc Hà. Nguyá»…n Nể năm 1794 được nhà Tây SÆ¡n vời vào Phú Xuân làm việc Viện CÆ¡ Mật.  Ông giao phó tiền bạc cho hai em là Nguyá»…n Du và Nguyá»…n Ức về xây dá»±ng lại từ đường, đền thờ, cầu Tiên, chùa Trường Ninh làng Tiên Điền bị Hiệp Trấn Tây SÆ¡n Lê Văn Dụ đốt phá nhân vụ Nguyá»…n Quýnh khởi nghÄ©a. Nguyá»…n Nể sau Ä‘ó được phong Tả phụng Nghi Bá»™ Binh, hàm Tam phẩm, được cá»­ làm Hiệp Tán Nhung vụ Quy NhÆ¡n. Năm 1795 Nguyá»…n Nể được cá»­ làm Chánh Sứ của triều Cảnh Thịnh Nguyá»…n Quang Toản sang dá»± lá»… vua Càn Long nhường ngôi cho con là vua Gia Khánh. Nguyá»…n Nể dâng hai bài thÆ¡ ứng chế được vua Càn Long Ä‘ích thân mời uống rượu và dá»± yến Các Tá»­ Quang. Nguyá»…n Nể được vua Càn Long khen thÆ¡ và ban thưởng : gấm Ä‘oạn, trà sen, gậy tuổi già, ngọc nhÆ° ý, tứ bá»­u.. Cháu 24 đời Chu Văn Công tri phủ Tứ Thành tặng bốn chữ Thiên Môn Tái Đăng (hai lần lên cổng trời). Nguyá»…n Nể mùa thu 1796 sau khi sứ Ä‘oàn về nÆ°á»›c được vẻ vang vì cả hai lần được vua Càn Long và triều Ä‘ình nhà Thanh kính trọng. Ông là “Quế Hiên Nguyá»…n Ná»… đỉnh núi cao thi trận nÆ°á»›c Nam” được vua Cảnh Thịnh ban thưởng 40 mẫu ruá»™ng, giữ chức Đông Các đại học sÄ©, gia tặng Thái sá»­, Tả Thị Lang, tÆ°á»›c Nghi Thành Hầu, chức vụ dâng sách cho vua Cảnh Thịnh má»›i lên mười hai tuổi, đọc và giảng nghÄ©a cho vua nghe sách Tiểu Học Diá»…n NghÄ©a do La SÆ¡n Phu Tá»­ Nguyá»…n Thiếp và Sùng Chính Viện vừa má»›i soạn xong. Ngoài ra còn các công việc giúp vua soạn các chiếu biểu, và kiêm các công việc CÆ¡ Mật Viện, và chức vụ cuối cùng được thăng tá»›i chức Trung ThÆ° lÄ©nh hữu đồng nghị, chức vụ ngang hàng vá»›i quân sÆ° Trần Văn Ká»·. Sau khi Nguyá»…n Du thăm anh cuối năm 1796, Nguyá»…n Nể xin về quê Nghệ An là hiệp trấn tham mÆ°u cho Nguyá»…n Thận, xa dần kinh Ä‘ô. Nguyá»…n Nể can thiệp cho Nguyá»…n Du ra tù sau khi toan trốn vào Nam theo Nguyá»…n Ánh. Theo nhà nghiên cứu Phạm Trọng Chánh “Nguyá»…n Du- Người Ä‘i săn núi Hồng” và “Quế Hiên Nguyá»…n Nể” thì lí do Nguyá»…n Nể năm 1797 được rời Phú Xuân là  Nguyá»…n Nể xin Ä‘i xây dá»±ng Phượng Hoàng Trung Đô tại Nghệ An cùng Trần Quang Diệu và Trấn Thủ Nguyá»…n Văn Thận. 

(***) VÅ© Trinh (1769-1828) là anh rể và rất thân thiết vá»›i Nguyá»…n Du. VÅ© Trinh là Chánh Sứ phụ trách mọi công việc bang giao của nhà Lê đối vá»›i Tôn SÄ© Nghị. Suốt triều Tây SÆ¡n, (1789- 1801) VÅ© Trinh lánh thân ở Hồ SÆ¡n vùng Hà Nam ngày nay, dạy học và soạn sách. Khi Nguyá»…n Ánh lên ngôi, VÅ© Trinh được mời ra tham chính, nhận chức Thị Trung Học sÄ© được thăng Hữu Tham Tri Bá»™ Hình năm 1807 làm Chánh Sứ cùng Ngô Nhân TÄ©nh Ä‘i sứ nhà Thanh. Năm 1816 ông có ý bênh vá»±c cho học trò ông là Nguyá»…n Văn Thuyên, con Tổng Trấn Nguyá»…n Văn Thành nên bị Ä‘ày Ä‘i Quảng Nam 12 năm, đến năm 1828 má»›i được ân xá, trở về quê vài ngày thì bị bệnh mất hưởng dÆ°Æ¡ng 59 tuổi.

Nguyá»…n Du thÆ¡ Hán Nôm 1790 – 1802

ThÆ¡ Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng LÆ°u HÆ°Æ¡ng Ký năm 1790 là chỉ dấu sá»± thật lịch sá»­ những bài thÆ¡ Hán Nôm của Nguyá»…n Du trong câu chuyện Nguyá»…n Du và Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng.

THÆ  Há»’ XUÂN HƯƠNG LƯU HƯƠNG KÝ
Thạch Ä‘ình tặng biệt

Đường nghÄ©a bấy lâu trót vẽ vời,
Nước non sầu nặng muốn đi về.
Cung hoàng dịu vợi đường khôn lọt,
Đường nguyệt mÆ¡ màng giấc hãy mê.
Đã chắc hÆ°Æ¡ng Ä‘âu cho lá»­a bén,
Lệ mà hoa lại quyến xuân Ä‘i.
Xanh vàng chẳng phụ lòng ân ái,
Tròn trặn gÆ°Æ¡ng tình cÅ©ng có khi …

ThÆ¡ chữ Nôm Thanh Hiên Nguyá»…n Du
Hồ Xuân HÆ°Æ¡ng chép trong LÆ°u HÆ°Æ¡ng ký.

Họa Thanh Liên Chí Hiên nguyên vận

Khúc hoàng tay nguyệt còn chờ dạy,
Cánh phượng đường mây Ä‘ã vá»™i chi.
Chua xót lòng xem lời để lại,
Hững hờ duyên bấy bÆ°á»›c ra Ä‘i.
Thá»­ vàng Ä‘á nọ treo từng giá,
Phong gấm hoa kia nở có thì,
Đào thắm mận xanh còn thú lắm,
Xuân Æ¡i Ä‘ành nở đứt ra về.

Nguyá»…n Du đầu năm 1794 vào Huế thăm Nguyá»…n Ná»… tại chốn địa đầu Quy NhÆ¡n Diên Khánh thá»±c chất là tìm kế tiến thoái vẹn toàn cho gia tá»™c Nguyá»…n Tiên Điển khi nhà Nguyá»…n Gia Miêu và nhà Nguyá»…n Tây SÆ¡n Ä‘ang tranh hùng. Năm 1794 Nguyá»…n Ná»… Ä‘ang làm Tả Phụng Nghị Bá»™ Binh bên cạnh vua Cảnh Thịnh, trong CÆ¡ Mật Viện có Tả hữu Trung ThÆ° là Trần Văn Ká»· và Nguyá»…n Nể, do sá»± sá»± xung của triều Ä‘ình bởi Bùi Đắc Tuyên tiếm quyền nên Ä‘ày Trung ThÆ° Trần Văn Ká»· làm lính thú ở Hoàng Giang,  Nguyá»…n Nể nhân Ä‘ó xin Ä‘i trấn nhậm Quy NhÆ¡n đất khởi nghiệp triều Tây SÆ¡n. Ngô Thời Nhậm từ quan Binh bá»™ thượng thÆ° và chủ trì các chính sách ngoại giao nhà Tây SÆ¡n vá»›i Trung Hoa năm 1794 xin về Ä‘i tu theo đạo Phật làm Hải Lượng Thiền SÆ°. Phan Huy Ích cÅ©ng từ quan Thị trung Ngá»± sá»­ ở tòa Ná»™i các và Thượng thÆ° bá»™ Lá»… về Ä‘i tu và sau mất tại làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lá»™c, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An, (nay thuá»™c xã Thạch Châu, huyện Lá»™c Hà, tỉnh Hà TÄ©nh).

Bài Tiá»…n ông Tả Phụng Nghị Bá»™ Binh Nghi thành hầu
họ Nguyá»…n Ä‘i thành Quy NhÆ¡n.

Phan Huy Ích thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Sông núi Hoan gấm vóc,
Chung Ä‘úc bậc kỳ nhân.
Rạng rỡ quê đạo đức,
Điềm lành sinh phượng lân.
Tiến thủ biết khí phách.
Từ trẻ tỏ xuất sắc,
CÆ¡ trí từng trải đời,
Đức độ rộng kiến thức.
Khí tiết nhÆ° tùng bách,
Phẩm chất mài nhÆ° ngọc.
Bản lÄ©nh tá»± tín trung,
Hành Ä‘á»™ng thường lá»—i lạc.
Hiểu lý tận tóc tÆ¡,
Nói chuyện người bén sắc.
Làm bạn khắp thế gian,
Gắn bó nhÆ° ruá»™t thịt.
Nhìn rõ việc thiên hạ,
Nắm vững để vận hành.
Tạo hóa tính kỳ lạ,
Giao trách nhiệm xứng danh.
Gặp gỡ thánh minh trị;
Đi thăm gióng ngá»±a quý.
Học thức vua nể vì,
NÆ¡i thanh toả dốc trí.
Ba năm dạo gÆ°Æ¡m Ä‘àn,
Thơ rượu thường vui vẻ.
Đấng trượng phu công danh,
Chí dÅ©ng giữ Ä‘úng thể.
Phía Nam biển mênh mang,
Đất má»›i triều khai thác.
Ấp thang mộc Quy Nhơn,
Anh tài nÆ¡i then chốt.
Dân vá»— về yên ổn,
Uy danh quân lẫy lừng,
Triều Ä‘ình cần người trấn,
Khẳng khái đến cầm quân.
Lòng hùng khí Ä‘á»™c tan,
Thanh cao tiếng hạc Ä‘àn.
Thị Nại sóng cuồn cuá»™n,
Cù Mông mây mác man.
Chí bốn phÆ°Æ¡ng thoả nguyền,
Mài núi khắc thÆ¡ hùng.
Bài khải ca tấu khúc,
Miếng đỉnh chung thấm ơn.
Nâng chén rượu lên đường,
Kẻ ở lòng thấy thẹn.

Nguyên tác phiên âm Hán Việt:

Tiá»…n Binh Bá»™ Tả phụng nghị Nghi thành Nguyá»…n hầu
phó Quy NhÆ¡n thành

Ngã Hoan hảo giang sÆ¡n,
Chung bẩm Ä‘a kỳ trác.
Thế đức diệu tiên hÆ°Æ¡ng,
Nhân thụy xuất lân nhạc.
Tiến phủ bão tài khí,
Diệu linh kiến đầu giác,
Cơ thức tảo duyệt thục,
Khí thế du hoành bác.
Tùng tiết nại nghiêm ngÆ°ng,
Ngọc chất kinh ma trác.
Bản lÄ©nh tá»± trung tín,
Động tức thường lỗi lạc.
Chúc lý cập hào mang
Lập Ä‘àn sinh phong ngọc.
Biến giao thế gian nhân,
Hệ thuá»™c vi tâm lạc.
Nhàn thị thiên hạ sá»±,
Vận dụng tại chưởng ác.
Tạo hóa dữ kỳ phẩm,
Giáng nhậm lÆ°Æ¡ng bất thác.
Tao tế thánh minh thì,
Tuân tÆ° giá hoa lạc.
Vọng học vu thần cố,
Chu tuyền thanh tỏa các.
Tam niên cầm kiếm du,
Ngâm chÆ°á»›c bất cải lạc.
Trượng phu pho công danh,
Bỉnh chí há Ä‘oan xác.
Hạo diểu hải chi nam,
Hy đại tân khai thác.
Quy Nhơn thang mộc địa,
Khu hoản á»· khôi thạc.
Dân dung sÆ¡ phủ tập,
Quân thanh phÆ°Æ¡ng trấn bạc.
Triều Ä‘ình trọng hành biên,
Khẳng khái tá»±u nhung mạc.
Tráng tâm tá»… yên lam,
Thanh khiếu Ä‘ái cầm hạc.
Thị Nại Ä‘ào hung dÅ©ng,
Cù Mông vân lạc mạc.
Huyền hồ thù sÆ¡ chí,
Ma nhai lặc giai tác.
Khải ca tấu kỳ huân,
Chung đỉnh Ä‘àm tân ác.
Bả bôi tống chinh huy,
CÆ° giả diệc tâm tạc.

Nguyá»…n Du viết  bài thÆ¡ ‘Nhá»› Anh’ năm 1794 gá»­i Nguyá»…n Nể làm Hiệp Tán Nhung Vụ Quy NhÆ¡n. Bài thÆ¡ này cho thấy Nguyá»…n Du là bậc trí tÆ°á»›ng có tầm nhìn thật xa rá»™ng, lánh họa tìm phúc giúp anh Nguyá»…n Ná»….

NHỚ ANH
Nguyá»…n Du thÆ¡ chữ Hán ,
Nhất Uyên dịch thÆ¡.

Lục Tháp thành Nam buá»™c chức quan,
Gập gềnh Ä‘á vượt Hải Vân Ä‘êm.
ChÆ°á»›ng lam ba tết xa, đồn trú,
Hoa khói tháng hai , nhá»› cố hÆ°Æ¡ng.
Má»™t biệt phÆ°Æ¡ng nào ai biết nhỉ ?
Kiếp sau hẹn đến cuá»™c tÆ°Æ¡ng phùng;
Biển trời mù mịt đườngngàn dậm,
Trong má»™ng tìm nhau cÅ©ng khó khăn.

Nguyên tác phiên âm Hán Việt:

ỨC GIA HUYNH

Lục Tháp thành Nam hệ nhất quan,
Hải Vân dạ Ä‘á»™ thạch toàn ngoan.
Cùng xu lam chÆ°á»›ng tam niên thú.
Cố quốc yên hoa nhị nguyệt hàn.
Nhất biệt cách tri hà xứ trú,
Trùng phùng Ä‘Æ°Æ¡ng tác tái sinh khan.
Hải thiên mang Ä‘iểu thiên dÆ° lý,
Thần phách tÆ°Æ¡ng cầu má»™ng diệc nan.

Chú thích:
Lục tháp thành: chỉ thành Bình Định, có 8 cụm tháp, nhÆ°ng chỉ có 6 cụm ở gần đường chỉ thấy có sáu nên người xÆ°a gọi là thành Lục Tháp.
Hải Vân Ä‘èo nằm giữa Thừa Thiên và Quảng Nam rất hiểm yếu nên được gọi là Đệ Nhất Hùng Quan.

Nguyá»…n Du đầu năm 1796 lại vào Quy NhÆ¡n tiếng là ‘thăm anh’ Nguyá»…n Ná»… thá»±c chất là giúp anh tìm kế thoát hiểm họa diệt tá»™c khi nhà Tây SÆ¡n  chia rẽ ná»™i bá»™ đặc biệt nghiêm trọng sau khi Nguyá»…n Huệ mất, nhÆ°ng Nguyá»…n Du vẫn quyết không chịu vào Nam theo Nguyá»…n Ánh mà bàn luận vá»›i anh chọn thái Ä‘á»™ ứng xá»­ phù hợp. Nguyá»…n Ná»… ngay năm 1796 Ä‘ã từ chốn địa đầu Hiệp trấn Quy NhÆ¡n về làm Thái sá»­ ở Phú Xuân bên cạnh vua Cảnh Thịnh, sau Ä‘ó Nguyá»…n Ná»… làm Phó sứ Tây SÆ¡n sang sứ nhà Thanh lần hai, thành công vang dá»™i vá»›i “Quế Hiên Nguyá»…n Ná»… đỉnh núi cao thi trận nÆ°á»›c Nam”. Nguyá»…n Ná»… sau được phong Tả Thị Lang, Nghi Thành Hầu . Cuối năm Bính Thìn (1796), Nguyá»…n Du được tha và về sống hẳn (quản thúc?) ở làng Tiên Điền, khép lại Nguyá»…n Du mười lăm năm lÆ°u lạc (1781-1796). Nguyá»…n Du làm Hồng SÆ¡n Liệp Há»™ ở Tiên Điền giai Ä‘oạn 1797-1802 vá»›i tâm trạng khắc khoải  tâm sá»± buồn.

TẠP NGÂM I
Nguyá»…n Du thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡.

Tiếng thu má»™t tối vượt Lam Hà,
Vô ảnh vô hình đến vá»›i ta.
Muôn dậm Tây phong đầu bạc tóc,
Má»™t song thu sắc cúc vàng hoa.
Trăm năm vui khổ bao giờ hết,
Bốc vách thi thÆ° mấy cÅ©ng vừa.
TrÆ°á»›c ngõ cá»™i tùng trăm thÆ°á»›c đứng,
Chúa Xuân ghen có được gì a ?

Nguyên tác phiên âm Hán Việt:

TẠP NGÂM I

Thu thanh nhất dạ Ä‘á»™ Lam hà,
Vô ảnh vô hình nhập ngã gia.
Vạn lý Tây phong lai bạch phát,
Nhất song thu sắc tại hoàng hoa.
Bách niên ai lạc hà thời liá»…u ?
Tứ bích đồ thÆ° bất yếm Ä‘a.
Đình thá»±c cô tùng cao bách xích,
Bất tri thanh đế nại nhân hà ?

Chú thích:
Lam hà : tức sông Lam
Thanh đế: thần mùa xuân, còn gọi Đông đế hay Đông quân. Ý nói cây thường xanh tÆ°Æ¡i mùa xuân, tiêu Ä‘iều rụng lá mùa thu, nay trồng má»™t cây tùng xanh tÆ°Æ¡i suốt năm, chẳng hay chúa Xuân có làm gì được người trồng cây tùng không ?
Xích:  thÆ°á»›c Ä‘o ngày xÆ°a bằng ba gang tay.

TẠP NGÂM 1 (dịch nghÄ©a)
Tiếng thu má»™t tối vượt qua sông Lam,
không bóng không hình lọt vào nhà ta.
Gió Tây muôn dậm làm cho mái tóc thêm bạc.
Sắc thu đầy trên cá»­a sổ trên khóm hoa vàng.
Cuá»™c vui buồn trăm năm bao giờ hết ?
Sách vở đầy bốn vách, bao nhiêu cÅ©ng vừa.
TrÆ°á»›c sân trồng má»™t cây tùng cao trăm thÆ°á»›c,
không biết chúa Xuân sẽ làm gì được người .

Bài này cho thấy số sách vở họ Nguyá»…n Tiên Điền không cháy hết còn lại má»™t hai  phần mười mà vẫn còn lại má»™t số chất đầy bốn vách. Đáng tiếc nhất là bá»™ sÆ°u tập thÆ¡ văn của Đoàn Thị Điểm của cụ Nguyá»…n Nghiá»…m bị cháy.

TẠP NGÂM II
Nguyá»…n Du thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Long VÄ© đầu sông nhà má»™t gian,
Ẩn sầu chót vót bá»—ng vui tràn.
Đạt nhân lòng tỏ nhÆ° trăng sáng,
Xá»­ sÄ© trÆ°á»›c nhà vọng núi xanh.
Gối sách đỡ thân nằm bệnh tật,
Bên Ä‘èn rượu nhắp thắm dung nhan.
Suốt ngày bên bếp không Ä‘un lá»­a,
Ngoài song no vá»›i khóm hoa vàng.

Nguyên tác phiên âm Hán Việt

TẠP NGÂM  III

Long Vĩ giang đầu ốc nhất gian,
U cư sầu cực hốt tri hoan.
Đạt nhân tâm cảnh quang nhÆ° nguyệt,
Xá»­ sÄ© môn tiền thanh giả san.
Chẩm bạn thúc thÆ° phù bệnh cốt,
Đăng tiền đẩu tửu khởi suy nhan.
Táo đầu chung nhật vô yên hỏa,
Song ngoại hoàng hoa tú khả xan.

TẠP NGÂM II (dịch nghÄ©a): 
Đầu sông Long VÄ© có má»™t gian nhà,
ở ẩn buồn đến cực độ, bỗng thấy vui.
Cõi lòng người khoáng đạt sáng tỏ nhÆ° vầng trăng.
TrÆ°á»›c cá»­a nhà ẩn dật toàn là núi xanh.
cạnh gối có chồng sách đỡ tấm thân bệnh tật.
TrÆ°á»›c Ä‘èn uống chén rượu cho vẻ mặt tiều tụy vui tÆ°Æ¡i  lên.
Suốt ngày bếp không đỏ lá»­a,
ngoài cá»­a sổ hoa cúc vàng tÆ°Æ¡i tốt có thể ăn được.

Bài viết này thêm má»™t bằng chứng Nguyá»…n Du còn Ä‘á»™c thân.

TẠP NGÂM III
Nguyá»…n Du thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Tháng tám thu tàn vÆ°Æ¡ng mác man,
Khí trời ná»­a nắng mây mênh mang.
Gió Ä‘ùa cao trúc trời vang sáo,
MÆ°a Æ°á»›t  hoàng hoa đất rãi vàng.
Núi lạnh gió lùa du tá»­ má»™ng,
Đầm sâu trong suốt chủ nhân lòng.
Cá»­a ngoài dạo gót nhìn thu sắc,
Thoáng ná»­a đầu sông, rừng lá phong.

Nguyên tác phiên âm Hán Việt:

TẠP NGÂM III

Mạc mạc thu quang bát nguyệt thâm,
Mang mang thiên khí bán tình âm.
Thu phong cao trúc minh thiên lại,
Linh vÅ© hoàng hoa bố địa câm (kim).
Viá»…n tụ hàn xâm du tá»­ má»™ng,
Trừng Ä‘àn thanh cá»™ng chủ nhân tâm.
Xuất môn từ bá»™ khan thu sắc,
Bán tại giang đầu phong thụ lâm.

BÀI TẠP NGÂM III (dịch nghÄ©a)

Tháng tám cảnh thu già lặng lẽ,
khí trời mênh mang ná»­a rạm mây ná»­a nắng.
Bụi trúc cao gió thổi, tiếng sáo trời nổi lên,
hoa cúc sau trận mÆ°a, rÆ¡i xuống rắc hoa vàng trên mặt đất.
Khí lạnh rặng núi xa thấm vào giấc má»™ng người du tá»­.
NÆ°á»›c đầm trong suốt giống nhÆ° lòng chủ nhân.
Ra trước cửa thong thả ngắm sắc thu,
thấy má»™t ná»­a trên dải rừng phong mé đầu sông.

TẠP THI I

Nguyẽn Du thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Bạc đầu tráng sÄ© ngẩng trời than !
Dá»±ng nghiệp, mÆ°u sinh thảy lỡ làng.
Thu cúc, xuân lan thành má»™ng ảo,
Hạ nồng, Ä‘ông lạnh cÆ°á»›p ngày xanh.
Chó vàng vui thú quanh Hồng LÄ©nh,
Mây trắng, nằm Ä‘au cạnh Quế Giang.
Vẫn thích làng quê hằng có rượu,
Ba mÆ°Æ¡i tiền sẵn túi con mang.

Nguyên tác phiên âm Hán Việt :

TẠP THI I

Tráng sÄ© bạch đầu bi hÆ°á»›ng thiên,
Hùng tâm sinh kế lưỡng mang nhiên.
Xuân lan, thu cúc thành hÆ° sá»±,
Hạ thá»­ Ä‘ông hàn Ä‘oạt thiếu niên.
Hoàng khuyển truy hoan Hồng LÄ©nh hạ,
Bạch vân ngọa bệnh Quế Giang biên.
Thôn cÆ° bất yếm tần cô tá»­u,
Thượng hữu nang trung tam thập tiền.

TẠP THI II (dịch nghĩa).

Non Hồng má»™t màu soi bóng xuống làn nÆ°á»›c phẳng,
nÆ¡i thanh tú tÄ©nh mịch này, kẻ hàn sÄ© có thể ở được.
Mây trắng từ ngàn dậm đến bay in bóng trên giường chiếu,
Trăng sáng soi qua cá»­a sổ chiếu vào cặp sách túi Ä‘àn (*).
Lúc loạn lạc cười khóc cÅ©ng theo đời.
Thân  già yếu nên yên lặng để giữ mình.
Chuyện đời trÆ°á»›c mắt thay đổi nhÆ° hoa nở lá rụng.
Quanh năm cõi lòng vẫn thản nhiên nhÆ° không .

(*) TS. Nguyá»…n Trọng Chánh bình: Nguyá»…n Du luôn có bên mình thanh gÆ°Æ¡m và cây Ä‘àn nguyệt. Tình hình Hồng LÄ©nh từ sau cuá»™c khởi nghÄ©a Nguyá»…n Quýnh, công an quận công Thận Ä‘ang kiểm soát gắt gao, tai vách mạch rừng, nói gì cÅ©ng phải cẩn thận, cười khóc phải theo thời, thiên hạ Ä‘ang cười mà mình khóc, thiên hạ Ä‘ang khóc mà mình cười công an bắt ngay !. Từ khi vua Quang Trung mất, chúa Nguyẽn Ánh nổi dậy Ä‘ang hùng cứ Nam Hà, chuyện đời sẽ đổi thay nhÆ° hoa nở lá rụng ).

TẠP THI  II
Nguyá»…n Du thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Núi Hồng soi bóng nÆ°á»›c xanh trong,
Hàn sÄ© nÆ¡i Ä‘ây ẩn cảnh nhàn.
Ngàn dậm mây về quanh chiếu chỏng,
Má»™t song trăng sáng rọi thÆ° Ä‘àn.
Khóc cười thời loạn theo trần thế,
Bệnh yếu lặng câm mà giữ thân,
TrÆ°á»›c mắt nở hoa rồi rụng lá,
Bốn mùa thanh thản có nhÆ° không.

Nguyên tác phiên âm Hán Việt:

TẠP THI II

Hồng SÆ¡n nhất sắc lâm bình cừ,
Thanh tịch khả vi hàn sÄ© cÆ°.
Thiên lý bạch vân sinh ká»· tịch.
Nhất song minh nguyệt thướng cầm thư.
Tiếu đề tuẫn tục can qua tế,
Giam mặc tàng sinh lão bệnh dÆ°.
Diệp lạc hoa khai nhãn tiền sá»±,
Tứ thời tâm kính tá»± nhÆ° nhÆ°.

Nguyá»…n Du viết “Đi săn”  vào khoảng năm 1801- 1802

ĐI SĂN
Nguyá»…n Du thÆ¡ chữ Hán,
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Kẻ đạt quan trường chí đỉnh mây,
Còn ta vui thú vá»›i hÆ°Æ¡u nai.
Cốt lòng thÆ° thái không mong được,
Không hại Ä‘iều nhân diệt các loài.
Xạ ngủ cỏ thơm hương ướt ẩm,
Núi xa, chó sủa tiếng ngoài tai.
Thú vui phù thế âu tùy thích,
Xe Ä‘ón lá»™ng che ấy những ai ?

Nguyên tác phiên âm Hán Việt :

LIỆP

Y quan đạt giả chí thanh vân,
Ngô diệc lạc ngô mi lá»™c quân.
Giải thích nhàn tình an tại hoạch,
Bỉnh trừ dị loại bất phÆ°Æ¡ng nhân.
Xạ miên thiển thảo hÆ°Æ¡ng do thấp,
Khuyển Ä‘á»™ trùng sÆ¡n phệ bất văn.
Phù thế vi hoan các hữu đạo,
Khu xa ủng cái thị hà nhân.

Chú thích:
Thanh vân, mây xanh, chỉ công danh thành đạt.

Triều đại Tây SÆ¡n chấm dứt. Nguyá»…n Du năm ấy viết hai bài Hành lạc từ. Theo lời bình của nhà Kiều học Ä‘ích thá»±c, giáo sÆ° văn chÆ°Æ¡ng, tiến sÄ© Phạm Trọng Chánh, đại học Paris Pháp thì “Bài thÆ¡ phản phất không khí thÆ¡ bài Lý Bạch mời rượu, TrÆ°Æ¡ng Tiến Tá»­u, hãy vui chÆ¡i hôm nay. Đừng lo danh tiếng hảo xa vời khi Ä‘ã chết, công danh, giàu sang trần thế nhÆ° phù vân, có rồi lại mất, đời người ai sống được trăm tuổi, làm chi cho mệt cuá»™c đời. Đọc bài này rồi ta không thể nghÄ© rằng Nguyá»…n Du có thể viết ngược lại Ä‘òi ba trăm năm lẻ nữa có người khóc mình trong bài Độc Tiểu Thanh Ký“. (Nguyá»…n Du- Người Ä‘i săn núi Hồng)

HÀNH LẠC I
Nguyá»…n Du thÆ¡ và từ
Nhất Uyên dịch thÆ¡

Chó săn vàng đốm trắng,
Cổ đẹp Ä‘eo chuông vàng.
Chàng trai mặc áo ngắn,
Dắt về phía núi Nam.

Núi Nam nhiều nai hÆ°Æ¡ng,
Huyết ngọt thịt thơm ngon.
Dao vàng thái mó

:23270
Created : 02-11-2019
Last update02-11-2019

Related links

  CNM365 Tình yêu cuộc sống